Nazwa Gór Świętokrzyskich – używana od XIV wieku – pochodzi od przechowywanych w klasztorze, znajdującym się na szczycie Łysej Góry, relikwii drzewa krzyża świętego, na którym miał umrzeć Jezus Chrystus. Oczywiście alternatywna nazwa Łysej Góry – Św. Krzyż – związana jest wyłącznie z tym faktem. Wspomniane relikwie były darem Św. Emeryka – syna króla węgierskiego Stefana I. Według legendy, istniejące na Łysej Górze opactwo benedyktyńskie zostało założone przez króla Bolesława Chrobrego w roku 1006.

Sama Łysa Góra zakorzeniona jest w świadomości Polaków jako miejsce sabatów czarownic. Odbywały się one podczas pełni księżyca, zazwyczaj na łysych szczytach trudno dostępnych gór (stąd i skojarzenie z Łysą Górą). W czasach wczesnego średniowiecza Łysa Góra odgrywała prawdopodobnie także rolę ośrodka kultu religijnego. Do tej pory zachowały się pozostałości usypanego wtedy wału kultowego.

Góry Świętokrzyskie, a ochrona przyrody w Polsce

Świętokrzyski Park Narodowy, jako trzeci tego typu obszar na terenie Polski (po parkach narodowych: Pienińskim i Białowieskim), utworzono już 1 maja 1950 roku. Obecnie teren Parku zajmuje obszar 7626,45 ha, a jego otulina obejmuje aż 20786,07 ha.

Początki ochrony tego obszaru sięgają wiele lat wstecz. To właśnie w Górach Świętokrzyskich powstał pierwszy rezerwat przyrody na terenie obecnych ziem polskich. Jego granice nakreślone zostały na stokach Góry Chełmowej (351 m n.p.m.), najwyższego szczytu pasma Pokrzywiańskiego, znajdującego się na północny wschód od najbardziej znanego szczytu Gór Świętokrzyskich – Łysej Góry (595 mn.p.m.).

Pierwsze starania o powołanie rezerwatu na stokach Góry Chełmowej datowane są już na rok 1908, a ich pomysłodawcą było Polskie Towarzystwo Krajoznawcze. Finalnie rezerwat utworzono już 12 lat później, nadając w późniejszych czasach imię Józefa Kostyrki, jednego z pionierów czynnej ochrony przyrody w Polsce.

Powodem objęcia ochroną Góry Chełmowej były rosnące tam wyjątkowe drzewa – modrzewie polskie. Drzewa te, (uznawane początkowo za osobny gatunek modrzewia), jako pierwszy w roku 1890, właśnie ze stanowiska na Górze Chełmowej, opisał prof. Marian Raciborski. Za jedną z ich najbardziej widocznych cech (oprócz np. innego wyglądu szyszek) podał on charakterystyczne wygięcie pnia w jego dolnej części – tzw. szablastość.

Rosnące w masywie Górze Chełmowej, nawet 350-letnie modrzewie, imponują rozmiarami. Dorastają do ok.40 m wysokości i 1,5 m średnicy (co daje nawet ponad 500 cm obwodu).

Część stoków porasta jednak młody las. To skutek gospodarki rabunkowej prowadzonej przez Niemców w czasie II wojny światowej.

Obecnie (ale od stosunkowo niedawna) modrzew polski uznany jest za podgatunek (bardzo rzadki) modrzewia europejskiego, z największym skupieniem w Polsce właśnie na stokach Góry Chełmowej w Górach Świętokrzyskich.

Kolejnymi dwoma rezerwatami, leżącymi na terenie obecnego Świętokrzyskiego Parku Narodowego, były utworzone w roku 1924 „Święty Krzyż” oraz „Łysica” – leżące na dwóch najwyższych szczytach Łysogór.

Co warto zobaczyć?

Na Górę Chełmową oraz na Łysą Górę powędrować można z Nowej Słupi. W tej miejscowości znajduje się także godne uwagi Muzeum Starożytnego Hutnictwa. Wędrując dalej turystów wita drewniana, parkowa brama z napisem „Puszcza Jodłowa”. Stąd niebiesko oznaczony szlak prowadzi na sam szczyt Łysej Góry. Po drodze warto odbić do olbrzymiego „Buka Jagiełły”. Na szczycie Łysej Góry (Świętego Krzyża) obowiązkowym punktem jest zwiedzenie liczącego ponad 1000 lat klasztoru oraz spacer po najpiękniejszym i najsłynniejszym polskim gołoborzu, znajdującym się na zboczu Łysej Góry.

Najwyższy szczyt Gór Świętokrzyskich – Łysica (612 m n.p.m.) dostępny jest z miejscowości Św. Katarzyna. W masywie tej góry pod nogami wrażenie robi rumosz skalny, a wejście na szczyt jest bardzo forsowne. Ze Św. Katarzyny oznaczonym na niebiesko szlakiem turystycznym dojść można do Bodzentyna, gdzie znajduje się siedziba parku narodowego a także ruiny bodzentyńskiego zamku, w którym w 1410 roku przebywał na sam Władysław Jagiełło.

Ciekawostki związane z Górami Świętokrzyskimi: 

1. Góry Świętokrzyskie są najstarszym pasmem górskim w Polsce. Postały już w okresie kambryjskim, czyli ok. 500 mln lat temu.
2. Najbardziej rozpoznawalny szczyt Łysogór to mistyczna Łysa Góra/Święty Krzyż/Łysiec. Większość turystów wiąże ten szczyt wyłącznie z Górami Świętokrzyski, podczas gdy na terenie ziem polskich jest aż 25 szczytów/wzniesień noszących nazwę… Łysej Góry!! Najwyższy z nich znajduje się w Karkonoszach i mierzy946 mn.p.m. (królowa Łysogór mierzy „zaledwie”595 m n.p.m.).
3. Dość podobna sytuacja dotyczy chroniącej modrzewia polskiego Góry Chełmowej (351 m n.p.m.). Jej w zasadzie imiennikiem jest znajdująca się na terytorium Ojcowskiego Parku Narodowego, również wyższa, „Chełmowa Góra” (473 m n.p.m.).
4. Modrzewie polskie z Góry Chełmowej imponują rozmiarami – niektóre z nich maja nawet ponad 5 m obwodu!!! Podobnie jest z jodłami rosnącymi na Świętym Krzyżu. One z kolei uznane są one za najwyższe drzewa tego gatunku w Polsce. Najwyższa jodła z Gór Świętokrzyskich mierzy 51 m wysokości.

Tekst: Robert Kimbar

Marek Szymański (pracownik WODR w Poznaniu)

Fot. Robert Kimbar