Biebrzański Park Narodowy jest największym parkiem narodowym w Polsce, zajmując imponującą, nawet jak na europejskie uwarunkowania, powierzchnię ok. 60 tys. ha.
Bagna Biebrzańskie zostały objęte najwyższą formą ochrony przyrody, w postaci Biebrzańskiego Parku Narodowego, 9 września 1993 roku, jako 18 park narodowy w Polsce.
Park obejmuje obszary Kotliny Biebrzańskiej oraz fragment Wzgórz Sokólskich.
Symbolem Parku jest batalion (bojownik batalion to gatunek ptaka występujący tu wyjątkowo licznie). Siedziba Parku znajduje się w Osowcu (Osowiec-Twierdza).
Historia z epoki lodowcowej
Kluczowa dla współczesnej ochrony przyrody historia bagien biebrzańskich zaczyna się w czasie zlodowaceń:środkowopolskiego i bałtyckiego. Na terenie obecnej Kotliny Biebrzańskiej znajdowało się wtedy olbrzymie jezioro stworzone z wód tzw. Praniemna. Brzegami jeziora były wtedy wzgórza hamujące odpływ wód (tzw. wysoczyzny morenowe). Trwające tysiące lat obumieranie roślin doprowadziło do wykształcenia na tym terenie grubej warstwy torfu sięgającej nawet sześciu metrów miąższości. Wskutek procesów trwających także po okresie zlodowaceń i odpływie wód, doszło do wytworzenia zabagnionej doliny rzecznej. Mimo prac melioracyjnych (budowy Kanałów: Rudzkiego, Woźnawiejskiego i Augustowskiego) duża część Doliny Biebrzy zachowała wysoki stopień naturalności, wyjątkowy w skali całego Niżu Europejskiego.
Fenomen Doliny Biebrzy wynika nie tylko z rzadkości, unikatowości i wyjątkowości siedlisk bagiennych, ale także skali zjawiska. Biebrzański Park Narodowy to największy obszarowo zespół torfowisk w Polsce, położony w dolinie silnie meandrującej nizinnej rzeki i jej dopływów. Podglądając przyrodę parku z wież i punktów widokowych, z reguły aż po widnokrąg widzimy nieprzebyte, niekończące się obszary bagienne.
Zachowanie parkowych ekosystemów paradoksalnie w znacznej części zawdzięczamy działalności człowieka (podobnie jak np. w Gorczańskim Parku Narodowym, gdzie niekwestionowane dziś walory widokowe powstały wskutek wypalania lasów pod wypas owiec). Systematyczne koszenie łąk i zbiór siana umożliwiły przetrwanie ekosystemom łąkowym stanowiącym z kolei miejsce bytowania licznych, lęgujących tu gatunków ptaków (występuje tu ponad 270 gatunków, stanowiąc ponad 4/5 awifauny Polski) i naturalne miejsce występowania rzadkich gatunków roślin, w tym słynnych storczyków.
„Baseny” biebrzańskich bagien
Biebrzański Park Narodowy dzieli się na 3 duże jednostki, tzw. „Baseny”. Są to:
– Basen Południowy, inaczej Dolny – najbardziej naturalny obszar Doliny Biebrzy (Bagno Ławki, Bagno Podlaskie). Rozciąga się od mostu koło Wizny do mostu koło Osowca. Szerokość doliny kształtuje się tu w zakresie od 12 do 15 km. Na tym odcinku Biebrza silnie meandruje.
– Basen Środkowy – tworzy go dolina Biebrzy od mostu w Osowcu do połączenia rzeki z Kanałem Augustowskim. Jednym z jego komponentów są także obszary leśne ulokowane na południe od miejscowości Woźnawieś oraz rezerwat Czerwone Bagno. Cechą charakterystyczną tej części Doliny Biebrzy są tzw. wyspy mineralne – znacznie wywyższone tereny piaszczystych wydm położone pośród otaczających je terenów zabagnionych.
– Basen Północny, czyli Górny – ciągnie się od Kanału Augustowskiego aż po Sztabin. Dolina jest tu najwęższa i obfituje we wzgórza morenowe. Ma szerokość od 1 do 3 km i najgłębsze pokłady torfu – aż do 6m.
Największa ostoja łosia w Polsce
Miejsc szczególnie wartych polecenia jest bardzo wiele, z pewnością jednak warto dzień lub dwa spędzić na szlakach zaczynających się przy Leśniczówce „Grzędy” (dojazd od miejscowości Woźnawieś). Istniejące tam szlaki prowadzą na skraj Czerwonego Bagna – rezerwatu stanowiącego jeden z najbardziej cennych przyrodniczo miejsc Doliny Biebrzy. Przy wejściu na szlak, po zakupie symbolicznego w cenie biletu wstępu, otrzymamy bardzo pomocną mapę szlaków (z uwagi na okresy ochronne ptaków, część szlaków jest sezonowo zamknięta). Na szlakach basenu środkowego spotkamy także wymienione wcześniej „wyspy mineralne”, w tym najbardziej znaną „Wilczą Górę”. Na jej szczycie znajduje się wieża widokowa, skąd widać szeroką panoramę na bagna biebrzańskie. Tam powstały już w 1926 roku rezerwat „Czerwone Bagno” jest największą w Polsce ostoją łosi. Żyją tam także wilki, bieliki, orliki krzykliwe i niezwykle rzadkie orły przednie (liczące w całej Polsce zaledwie ok. 30-35 par, z czego 80 proc. żyjących w Karpatach).
Dobrym pomysłem na poznanie walorów parku jest spływ doliną przez cały jego teren. By tego dokonać potrzeba jednak aż ok. 2 tygodni. Spływać można także innymi parkowymi rzekami (Ełk, Jegrznia, Kumiałka, Brzozówka, Sidra, Wissa) oraz kanałami (Rudzkim, Woźnawiejskim, Augustowskim). Niektóre szlaki są bardzo trudne (zatory, słaby prąd, silnie zarośnięte koryto) – ale przez to… z pewnością dające sporo adrenaliny.
Prócz szlaków wodnych park oferuje szlaki piesze i rowerowe. Na samej zaś wodzie, prócz kajaków, można spływać także tratwami.
Istotna cześć światowej przyrody
Biebrzański Park Narodowy to element międzynarodowej sieci ochrony przyrody. Wodno-błotne obszary Doliny Biebrzy zaliczane są do najważniejszych w Europie Środkowej ostoi ptaków. Biebrzański Park Narodowy już w roku 1995 został wpisany na listę Konwencji Ramsarskiej o obszarach wodno-błotnych mających znaczenie międzynarodowe jako środowisko życiowe ptactwa wodnego. W 2004 dolinę Biebrzy włączono do sieci Natura 2000, a wg klasyfikacji BirdLife International, Dolina Biebrzy uznana jest za ostoję ptaków o randze europejskiej.
Tekst: Robert Kimbar
Marek Szamański (pracownik WODR w Poznaniu)
Fot. Robert Kimbar