Polska po wstąpieniu do Unii Europejskie zobowiązana była do przyjęcia takich samych regulacji jak inne państwa członkowskie. W ramach prowadzenia wspólnej polityki rolnej, rynek mleka jest rynkiem reglamentowanym. Funkcjonuje system kwot mlecznych. Oprócz kwotowania mleka wyróżniamy, w Unii: interwencje na rzecz masła i odtłuszczonego mleka, wspieranie przechowalnictwa serów oraz dotacje w ramach programów spożycia mleka i jego przetworów.
Kwoty mleczne
Funkcjonowanie Unii Europejskiej opiera się na prowadzeniu wspólnych polityki m.in. wspólnej polityki rolnej. Jednym z elementów wspólnotowego rynku rolnego jest od roku 1984 system kwot mlecznych. Kwoty mleczne stanowią system bilansowania produkcji mleka. Bezpośrednią przyczyną wprowadzenia limitów stanowiła nadprodukcja mleka, co z tym związane spadające ceny mleka.
Polska po przystąpieniu do UE także wprowadziła określony pułap produkcji mleka. Początkowo przyznany Polsce limit, nie był wysoki, stanowił znaczną różnicę od wnioskowanego limitu o ok. 11 mld litrów. Co ujawniło swoje ujemne skutki w roku kwotowym 2012/2013, gdzie kwota mleczna wynosił 9,96 mld kg. Polska poniosła karę w wysokości ponad 4 mln euro za przekroczenie o 0,2 proc. ustalonej kwoty produkcji mleka. Karą większej wysokości zostały dotknięte takie państwa jak Austria, Niemcy czy Dania. Ogólna wysokość kar nałożona przez Komisję Europejską sięgnęła 46 mln euro.
Kwota mleczna z roku na rok została powiększana o 1 proc., co stanowi przygotowanie do ich całkowitej likwidacji. Rozwiązania dotyczące kwotowania mleka powoli przechodzą do historii. Przestaną one ograniczać krajową produkcję od 1 kwietnia 2015 r. kiedy to, zacznie obowiązywać rozporządzenie Rady. Polski Parlament już zajął się przygotowaniem stosownych rozwiązań prawnych, zgodnie z którymi organizacje producentów mleka w imieniu rolników będą negocjować ceny skupu z zakładami przetwarzającymi mleko.
Stan pogłowia
Wielkość produkowanego mleka ściśle wiąże się ze stanem pogłowia krów mlecznych. Wśród krów mlecznych widoczny jest systematyczny spadek liczebności. Według prognoz na 2013 r. osiągnie poziom ok. 2,3 mln sztuk, co w ujęciu rok do roku stanowi spadek o 3,5 proc. Najwyższy poziom spadku liczebności pogłowia występuje w gospodarstwach indywidualnych. W przekroju terytorialnym Polski wzrost pogłowia odnotowano tylko w województwach wielkopolskim o 12 proc. oraz mazowieckim o 3,1 proc.
Stan pogłowia podobnie jak w Polsce w „nowych” państwach Unii Europejskiej zmalał o 2,7 proc. natomiast w „starej 15” wzrósł natomiast o 1,8 proc. Najwyższy wzrost odnotowano we Włoszech o 14,5 proc. oraz Hiszpanii o 3,7 proc.
Chowem krów w Polsce zajmuje się ok. 840 tys. gospodarstw, czyli 43 proc. ogółu gospodarstw powyżej 1 ha. Przeciętne polskie gospodarstwo utrzymuje statystycznie 3,4 krowy, co w porównaniu z Państwami Unii Europejskiej stanowi zaledwie 10 proc. ich posiadania.
Produkcja
Zmniejszenie pogłowia krów mlecznych nie mogło pozostać bez wpływu na produkcję mleka. Według szacunków w 2013 r. produkcja mleka spadnie o 1,2 proc. rok do roku i osiągnie poziom 12,15 mld l. Biorąc pod uwagę spadek stanu pogłowia i wielkość produkcji wynika wyraźnie, że nastąpił wzrost wydajności mleczności. Porównując stan mleczności z państwami członkowskim Unii Europejskiej, należy wskazać, że jest on niższy o ok. 25 proc. niż średnia w „starej 15” i wynosi 5200 l, ale o 5,4 proc. wyższa niż w pozostałych państwach UE.
Sprzedaż mleka
Sprzedaż mleka w 2013 r. utrzyma się na ubiegłorocznym poziomie i wyniesie 10,2 mld l. Utrzymanie sprzedaży w zestawieniu ze zmniejszeniem produkcji mleka świadczy o ograniczeniu zużyciu mleka w gospodarstwach rolnych. Szacuje się, że zużycie w gospodarstwach może zmniejszyć się o 5 proc. (2,06 mld l). Wstępne dane wskazują, że 16,5 proc. produkcji mleka zostaje wykorzystana w gospodarstwach rolnych. Wskaźnik ten jest wysoki w zestawieniu z państwami UE, gdzie z wyjątkiem Austrii, 96-99 proc. wyprodukowanego mleka trafia do przetwórni.
Produkcja przetworów mlecznych
Liczba mleczarni w Polsce wynosi obecnie 185, uległa pewnemu zmniejszeniu w porównaniu z rokiem ubiegłym. Wszystkie one zatrudniają w Polsce ponad 32 tysiące osób. Wbrew trudnej sytuacji ekonomicznej panującej w gospodarce europejskiej, polski sektor przetwórstwa mlecznego (zatrudniając powyżej 9 osób) wypracował w 2012 r. ponad 452 mln złotych zysku brutto, a według szacunku za 2013 r. wyniesie 448 mln. Głównym czynnikiem poprawy wyników finansowych mleczarni jest wzrost cen za sprawą poprawy opłacalności eksportu. Poprawie ulegają wszystkie wskaźniki określające rentowność mleczarni.
W przetwórstwie mlecznym należy wyróżnić spadek produkcji niektórych produktów, jak: odtłuszczonego mleka w proszku, jogurtów oraz masła. Zwiększenie produkcji wyróżniamy wśród: serów, twarogów serów dojrzewających oraz topionych. Znacznemu wzrostowi produkcji podlega przede wszystkim mleko spożywcze. Wzrost zanotowano zarówno w mleku spożywczym przeznaczonego dla odbiorców finalnych jak i mleka przerzutowego (odsprzedawanego innym przetwórcom).
Ceny skupu mleka i przetworów mlecznych
W pierwszym półrocze 2013 r. w przypadku zbytu większości artykułów mlecznych jak i skupu mleka zanotowano wzrost cen. Jeżeli wstępne prognozy okażą się prawidłowe, to średnioroczne ceny skupu mleka w 2013 r. będą wyższe o 9,7 proc. rok do roku i wyniosą 131 zł/100 l. Najwyższe ceny skupu mleka odnotowuje się w województwie podlaskim, najniższe natomiast w województwie małopolskim. Ceny skupu różnią się najczęściej w zależności od rozdrobnionej struktury agrarnej i niskiej towarowości gospodarstw. Ponadto w niektórych województwach występuje proces wyspecjalizowania w danej produkcji.
Ceny mleka po spadkach w 2012 r. zaczęły rosnąć w 2013 r. w Unii Europejskiej. Średni wskaźnik wzrostu wynosi 3,4 proc. rok do roku. Najwyższe ceny skupu mleka notowane są na Cyprze (58,8 euro za 100kg), Finlandii (44,2 euro) oraz w Grecji (43,6 euro).
Utrzymująca się dobra koniunktura na światowym rynku mleka oraz ograniczona produkcja krajowa wpływają stymulująco na wzrost cen przetworów mlecznych w Polsce. W czerwcu 2013 r. za masło w blokach, krajowi wytwórcy otrzymywali 16,68 zł/kg, co stanowi wzrost o 4 proc. do miesiąca poprzedzającego a w ujęciu rok do roku wzrost o 31 proc. Masło konfekcjonowane podrożało natomiast o 2 proc., do 16,91 zł/kg a rok do roku wzrost o 12 proc.
W czerwcu 2013 r. za odtłuszczone mleko w proszku płacono średnio 13,29 zł/kg, o 2 proc. więcej niż w miesiącu poprzedzającym, a rok do roku stanowi wzrost o 47 proc.
Podrożały również sery dojrzewające. Za 1 kg sera przeciętnie uzyskiwano kwotę 15,27 zł . Było to o 0,05 zł/kg. W ujęciu rocznym nastąpił wzrost cen o ok. 10 proc.
Eksport – import produktów mlecznych
Eksport odgrywa w polskim mleczarstwie bardzo ważną rolę, a polskie marki zyskują coraz większą renomę za granicami kraju. Połączenie dobrej jakości z konkurencyjną ceną pozytywnie wpływa na polski handel zagraniczny, który wykazuje dodatnie saldo handlowe. Według danych z 2012 r. eksport zwiększył się o 5,7 proc. do 2305 mln litrów. Z drugiej strony import utrzymał się na niezmienionym poziomie 925 mln litrów. Co dało dodatnie saldo wymiany handlowej na poziomie 10 proc. (1380 mln litrów).
W przeliczeniu na wpływy walutowe eksport wzrósł o 3,6 proc. do poziomu 1447 mld euro, natomiast import zwiększył się o 2,5 proc. do 535 mld euro. Według danych z pierwszego półrocza 2013 r. porównując je z pierwszym półroczem 2012 r., wynika, że eksport przetworów mleczarskich zmniejszył się o 2,2 proc. Tymczasem import wzrósł o 12,7 proc. Wzrost cen na światowych rynkach spowodował, że wartość eksportu wzrosła o 13,3 proc. do 820 mln euro, import natomiast wzrósł o 17,4 proc. do kwoty 304 mln euro. Przewidywany jest dalszy wzrost eksportu polskich przetworów mlecznych w drugiej połowie 2013 r.
W podziale na poszczególne produkty, widoczny jest wzrost eksportu serów, twarogów, zagęszczonej serwatki, masła i lodów. Spadek występuje w produktach takich jak: mleko w proszku, mleko płynne, śmietany i jogurty.
Polskie produkty mleczne eksportowane są głownie do państw Unii Europejskiej co stanowi 74,9 proc. ogólnego handlu. Wśród największych odbiorców należy wyróżnić: Niemcy (160 mln euro), Czechy (64 mln euro) oraz Holandia (64 mln euro). Polskie firmy stopniowo budują pozycję na rynku rosyjskim, na który trafiły produkty o wartości 57 mln euro.
Za ważne zjawisko w polskim eksporcie przetworów mlecznych należy uznać eksport do Chin. Według analityków BGŻ rośnie sprzedaż polskiego mleka w proszku do Chin. Od stycznia do lipca sprzedano 1,3 tys. ton tego produktu, za kwotę 3,6 mln euro. Już w roku ubiegłym Polska wysłała do Chin 730 ton mleka w proszku. W pierwszym półroczu br. wartość ta została podwojona.
Wśród towarów importowanych w 2013 r. co stanowi nowość, największy wzrost zanotowano wśród mleka i serwatki w proszku. Utrwaleniu uległ natomiast import serów i twarogów, który stanowi 15 proc. zapotrzebowania na produkt oraz masła.
Polska 96 proc. swojego importu czerpie z państw Unii Europejskiej. Największy import odnotowano z Niemiec (o wartości 128 mln euro), Litwy (o wartości 30 mln euro) oraz Francji i Irlandii (o wartości 22 mln euro).
Spożycie przetworów mlecznych
Zestawienie spożycia mleka i przetworów mlecznych na tle Unii Europejskiej nie wypada najlepiej. Statystyczny polak konsumuje ok. 193 litrów mleka i przetworów mlecznych podczas, gdy statystyczny mieszkaniec Unii Europejskiej ok. 370 litrów. Liderem w spożyciu produktów mlecznych jest Skandynawia, gdzie sięga ono 500 litrów rocznie. Spożycie mleka w najwyższym poziomie występowało w Polsce od lat ‘50 (206 l) do ‘90 (241 l), po czym nastąpił zdecydowany spadek. Z najnowszych danych wnika, że w 2012 r. uległa zakończeniu (trwająca od 2006 r.) rosnąca tendencja spożycia mleka i przetworów. W 2012 r. spożycie wyniosło 193 l co stanowi spadek o 0,5 proc. w stosunku do roku poprzedniego. Zjawisko spadku spożycia nie może być rozpatrywane bez uwzględniania sytuacji ekonomicznej ludności. Z danych szacunkowych wynika, iż w 2013 spożycie mleka utrzyma się na poziomie z roku 2012.
Analiza poszczególnych produktów mlecznych wskazuje, że zmalała w szczególności konsumpcja mleka spożywczego, mleka w proszku oraz jogurtów natomiast wzrosło spożycie m.in. masła i śmietany.
Przeciętne roczne spożycie masła na osobę w Polsce jest wyższe od średniej krajów UE. W 2011 roku wskaźnik ten wyniósł 4,0 kg na osobę i był średnio o 11,1 proc. wyższy niż w państwach członkowskich (3,6 kg/os.).
Działania interwencyjne na rynku mleka
Omawiając zagadnienia związane z rynkiem produktów mlecznych należy wspomnieć o programach rządowych oraz społecznych, których celem jest spopularyzowanie i wprowadzenie odpowiednich nawyków żywieniowych związanych ze spożyciem mleka. Głównym programem popularyzującym mleko jest program „Szklanka mleka”. Program finansowany z trzech źródeł. Po pierwsze dopłaty unijne, do drugie dopłaty krajowe i po trzecie dofinansowanie z Funduszu Promocji Mleka. W ramach powyższej akcji do placówek szkolnych dostarczane jest bezpłatne mleko białe i smakowe. Agencja Rynku Rolnego od chwili wstąpienia Polski do UE przeznaczyła na ten program 957 mln zł.
Kolejnym programem jest kampania „Mam kota na punkcie mleka”, realizowana przez Polską Izbę Mleka i Polską Federację Hodowców Bydła i Producentów Mleka. Według stanu na koniec sierpnia 2013 r., udział w programie zadeklarowało 670 szkół. Łącznie przeznaczono ponad 14 mln zł.
Oprócz kampanii państwowych agencji należy wyróżnić kampanie społeczne, jak chociażby: kampania „Pij mleko będziesz wielki” zainicjowana w 2003 r. za główny cel stawiała walkę z asteropozą spowodowaną zbyt małą ilością wapnia w organizmie. „Stawiam na mleko” kampania zmierzająca do prowadzenia akcji informacyjno-edukacyjnej wśród dzieci w wieku 7-13 lat oraz do osób zajmujących się wychowaniem dzieci. Za sprawą, której rozdawano bezpłatnie mleko oraz materiały informacyjne o korzystnym działaniu przetworów mlecznych. A także „Mleko z klasą” promuje mleko w szkole jako podstawę zdrowia i prawidłowego rozwoju dzieci.
Opracował: Wojciech Pawlak