Kościół Najświętszego Zbawiciela i Wszystkich Świętych w Dobrym Mieście jest jedną z 21 polskich kolegiat, posiadających tytuł bazyliki mniejszej.
Bazylika mniejsza to tytuł honorowy, który – pisząc w sposób bardzo lapidarny – otrzymać mogą świątynie wyróżniające się wyjątkową wartością zabytkową, pielgrzymkową, liturgiczną oraz duszpasterską.
Pierwszą bazyliką mniejszą na świecie był kościół św. Mikołaja w Tolentino, a decyzję o jej ustanowieniu podjął sam papież Pius VI w roku 1783. Do tej pory zresztą tytuł ten najczęściej nadany zostaje właśnie przez papieża, po konsultacjach z watykańską Kongregacją Obrzędów. Obecnie status bazyliki mniejszej ma część bardziej znamienitych kościołów katedralnych, kolegiackich, klasztornych i sanktuariów maryjnych.
Bazyliki mniejsze, na tle innych świątyń, są z punktu widzenia życia duchowego kościoła, w wyraźny sposób wyróżnione. Nawiedzenie ich w dniach: 29 czerwca (uroczystość Św. Piotra i Pawła), 2 sierpnia (tzw. święto „Porcjunkuli”, czyli Matki Boskiej Anielskiej), święto tytułu (dzień wspomnienia patrona kościoła) oraz jeden raz w ciągu roku określony wg uznania, połączone z pełnym udziałem w mszy świętej (przyjęcie komunii świętej), odmówieniem modlitwy w intencjach Ojca Świętego wraz z przebywaniem w stanie łaski uświęcającej oraz pragnieniem pełnego nawrócenia, umożliwia otrzymanie przez wiernych nawiedzających bazylikę mniejszą odpustu zupełnego. Jest to ogromny przywilej, jaki posiadają te świątynie.
Istnieje cały szereg wymogów formalnych, co do warunków, jakie spełniać mają bazyliki mniejsze. Wśród nich wymienić należy: wartości zabytkowe świątyni, jej otwarcie przez cały dzień, otrzymywanie szczególnych łask (uzdrowienia, nawrócenia) za sprawą jej patrona/patronki, a także obecność stałych przewodników oprowadzających po świątyni. Dany kościół powinien też być miejscem szczególnego kultu/pielgrzymowania oraz cechować się walorami duszpasterskimi (takimi jak liczne nabożeństwa, czy możliwość pojednania z Panem Bogiem o dowolnej porze dnia).
Kościół Najświętszego Zbawiciela i Wszystkich Świętych w Dobrym Mieście jest drugą co do wielkości świątynią Warmii. Kościół ten jest częścią całego zespołu kolegiackiego powstałego w XIV wieku (lata 1357-1389) i – traktując niniejsze zdanie z najwyższą formą podkreślenia – perłą polskiego budownictwa sakralnego architektury gotyckiej (wśród innych świątyń epoki gotyku wyróżnia go także oryginalne, niezwykle rzadko spotykane tzw. sklepienie gwiaździste połączone z przewodnim żebrem).
Początki idei budowy kolegiaty należy datować już na rok 1346. Wtedy to
Biskup warmiński Herman powołał kapitułę kolegiacką, która stała się niebawem trzecim co do wielkości właścicielem dóbr ziemskich ówczesnej Warmii. Budowę istniejącej obecnie świątyni rozpoczęto około roku 1359, ukończono trzydzieści lat później.
Zespół zabudowań całej kolegiaty, ulokowanej na bagnie (nad rzeką Łyną), prawdopodobnie na wbijanych w ziemię palach dębowych, oparty jest na planie czworoboka, lekko zwężającego się w kierunku wschodnim. Trójnawowy kościół (oparty na rzucie prostokąta o wymiarach61,5 mx25,5 m) znajduje się w jego północnej części; zachodnią i południową część tworzą budynki mieszkalne kanoników (w części południowej znajduje się także tzw. Brama Młyńska), natomiast wschodnia część kolegiaty to pozostałości dawnego domu biskupów, zakrystia i brama z wyjściem na miasto. Do zachodniej strony kościoła dobudowana jest imponująca, widoczna z daleka, wysoka i charakterystyczna wieża.
Wśród obecnie istniejących ołtarzy kolegiaty, najstarszym, umiejscowionym w nawie południowej, jest Tryptyk Mariacki datowany mniej więcej na rok 1430 (zgodnie z przekazami historycznymi pierwsze cztery ołtarze istniały już pod koniec XIV wieku). Styl rzeźb tego ołtarza określany jest jako styl Pięknych Madonn. Centralną figurą ołtarza jest Matka Boża z Dzieciątkiem. Przedstawieni także na ołtarzu apostołowie trzymają w dłoniach swoje insygnia męczeńskie lub symbole misji pełnionych w Kościele. W barokowym relikwiarzu ołtarza złożone są relikwie św. Innocentego. Informuje o tym napis z umieszczonej tam kamiennej tablicy o treści:
„Święte ciało i naczynie z krwią Świętego Innocentego, męczennika według autentycznego rejestru liturgicznego podarowane w Rzymie 1 czerwca 1732 Jerzemu Mockiemu, infułatowi żółkiewskiemu i przez tegoż pełnoprawnie przeniesione go kolegiaty dobromiejskiej 29 września 1736 r. w tym ołtarzu spoczywa.”
Ołtarz główny, ufundowany przez biskupa Adama Stanisława Grabowskiego, wykonany w latach 1743-1748, przedstawia figury Św. Wojciecha oraz Św. Stanisława (męczenników). W nawie północnej znajduje się tryptyk Św. Anny, datowany na rok 1500. Przy drugim filarze od strony południowej ulokowany jest, wykonany w roku 1642, czczony jako ołtarz Madonny Dobromiejskiej, ołtarz Św. Sebastiana; po jego stronie przeciwnej natomiast znajduje się ołtarz Św. Trójcy, który zdobiony jest przez Tron Łaski – późnogotycką rzeźbę, wykonaną przez uczniów Wita Stwosza, a licząca ok. 500lat.
Warto wspomnieć także o dobromiejskich organach mających 49 głosów i liczących ponad 3500 piszczałek a także a także 320-letniej, spektakularnie zdobionej ambonie.
Prócz kościoła do zwiedzania udostępniona jest także pełniąca role muzeum biblioteka.
Nie wszystkie elementy pierwotnego wyposażenia kolegiaty przetrwały do dziś, choć i tak przyznać należy, że przeżyciem wyjątkowo mistycznym jest modlitwa przed liczącym prawie 600 lat ołtarzem. Pierwotnie kościół zdobiło aż piętnaście ołtarzy, z których do dziś zachowało się jedynie pięć. Cztery pozostałe, istniejące dziś, to wykonane w XIX wieku dzieła pseudogotyckie. Wtedy właśnie, w ramach tzw. regotyzacji, w świątyni dokonanych zostało wiele nieodwracalnych zmian, niszcząc bezpowrotnie wiele cennych zabytków.
19 maja 1989 r., na jubileusz 600-lecia istnienia kolegiaty, Papież Jan Paweł II obdarzył ją tytułem i godnością bazyliki mniejszej.
Zapraszamy do odwiedzin dobromiejskiej kolegiaty. Znajdziemy ją w drodze z Olsztyna w kierunku przejścia granicznego z Obwodem Kaliningradzki w Bezledach. Po drodze, w Lidzbarku Warmińskim czeka kolejna perełka architektury gotyku, również XIV-wieczny Zamek Biskupów Warmińskich. To już jednak temat na całkiem inny artykuł.
Tekst: Robert Kimbar
Fot. Autor