Tereny między Wisłą a Bugiem, stanowiące dzisiejszy Region Lubelski, od średniowiecza były obszarem współistnienia wielu kultur, wyznań, języków, narodowości. Każda z grup wyznaniowych i narodowościowych pozostawiła tutaj mniej lub bardziej widoczne i zrozumiałe dla współczesnych ślady swego pobytu, stwarzające specyficzny, wielobarwny krajobraz kulturowy.

Zetknęły się tu: Słowiańszczyzna wschodnia i zachodnia, prawosławie i katolicyzm. Obok tych dwu wyznań chrześcijańskich w mapę religijną wpisywali się wyznawcy judaizmu, a poczynając od czasów nowożytnych także mahometanie, protestanci, grekokatolicy (unici), od XX w. także przedstawiciele kościołów starokatolickich.

Szczególnie wielobarwny pod względem religijnym i kulturowym jest pas nadbużański, sięgający od południowego Podlasia po okolice Hrubieszowa i Tomaszowa Lubelskiego. Przez wiele stuleci Bug nie był rzeką graniczną, co wpłynęło na podobieństwo krajobrazu kulturowego obu jego brzegów. Parafie wielu wyznań znajdowały się na tym samym terenie, a ich mieszkańcy żyli nie tylko obok siebie, ale i ze sobą, wiele było małżeństw mieszanych (wyjątkiem była tu ludność żydowska). Szanowano święta wyznawców innych religii, a wzajemna tolerancja, mimo konfliktów, pozwalała współistnieć tym społecznościom. Prowadziło to do wzajemnego oddziaływania zróżnicowanych kultur. Dobitnym wyrazem zróżnicowania kulturowego, a zarazem wzajemnego oddziaływania są cmentarze – często te same warsztaty kamieniarskie wyrabiały nagrobki dla katolików, unitów i prawosławnych.

Wymownym świadectwem wielokulturowości Lubelszczyzny jest nazewnictwo, przechowujące mimo wielokrotnych prób zacierania ślady obecności różnych narodów. Nazwa podlubelskich Niemiec wywodzi się od jeńców krzyżackich osadzonych tu przez króla Jagiełłę. Cyców pochodzi od nazwy wyrabianego przez Olendrów płótna. Historyczne Horodło i Dubienka, Horyszów Ruski, Dołhobyczów, Dołhobrody, Krasne i Jabłeczna to tylko nieliczne przykłady wpływów i obecności na tych ziemiach naszych wschodnich sąsiadów.

LUBLIN

Dobitnym przykładem wzajemnego oddziaływania wyznań i kultur jest kaplica Trójcy Świętej na lubelskim Zamku. W zachodnią, gotycką architekturę wpisano bizantyńsko-ruskie freski, między którymi znalazł się także wizerunek ich fundatora, wielkiego księcia litewskiego i króla polskiego – Władysława Jagiełły.

Najstarszy lubelski cmentarz chrześcijański (przełom XVIII/XIX w.) przy ul. Lipowej składa się z części rzymsko-katolickiej, ewangelickiej, prawosławnej i wojskowej, a na nagrobkach pojawiają się napisy w języku polskim oraz rosyjskim, niemieckim, ukraińskim, a nawet czeskim.

Świadkiem kilkusetletniej historii lubelskich wyznawców religii mojżeszowej jest jeden z najstarszych w Polsce cmentarzy żydowskich (stary kirkut), sięgający XVI stulecia, z nagrobkiem sławnego XIX-wiecznego cadyka – Widzącego z Lublina, odwiedzanym do dziś przez chasydów z całego świata. W latach Holocaustu zostały doszczętnie zniszczone przez niemieckiego okupanta wspaniałe, zabytkowe synagogi i historyczna dzielnica żydowska wokół Zamku. Do naszych czasów przetrwały budynki żydowskiej ochronki na Grodzkiej, szpital i Wyższa Szkoła Rabinacka na Lubartowskiej.

STUDZIANKA – dawna wieś tatarska, w której do 1915 r. stał meczet, a do dzisiaj zachował się mizar – muzułmański cmentarz, z większością nazwisk wypisanych po polsku.

ORTEL KRÓLEWSKI – zamieszkiwali tu do I wojny światowej obok prawosławnych i katolików wyznający islam Tatarzy, których sprowadził w XVII w., podobnie jak do Lebiedziewa i Studzianki, Jan III Sobieski. Ozdobą miejscowości jest drewniana świątynia wzniesiona w 1706 r. przez cieślę Nazarona, która do 1875 r. pełniła rolę cerkwi greckokatolickiej, potem prawosławnej, a od 1922 r. jest parafialnym kościołem rzymskokatolickim.

BIAŁA PODLASKA – centrum lubelskiej części Podlasia zwana była kiedyś Białą Radziwiłłowską, a jej właściciele wznieśli zamek, ufundowali kościoły „łacińskie” i greckokatolickie cerkwie. W jednej z nich, należącej do 1864 r. do unickiego zakonu bazylianów, znajdowały się relikwie pierwszego greckokatolickiego świętego – Józefata Kuncewicza.

LEBIEDZIEW – to także dawna osada tatarska, z zachowanymi resztkami mizaru, gdzie do czasów obecnych zachowały się nagrobki z napisami w językach arabskim i polskim. Swój ślad, w postaci fragmentów umocnień twierdzy brzeskiej, pozostawili również Rosjanie.

KOSTOMŁOTY – tu funkcjonuje jedyna w Polsce parafia neounicka, dysponująca zabytkową cerkiewką, której historia jest tak zawikłana, jak losy jej dawnych i obecnych parafian.

KODEŃ – był gniazdem Sapiehów, po których zostało słynne sanktuarium maryjne w XVII-wiecznej barokowej bazylice z obrazem Madonny de Guadelupa. Dziś, jako Matka Boska Kodeńska, jest patronką Podlasia, którą odwiedzają tysiące pielgrzymów. Wcześniej Sapiehowie ufundowali gotycko-renesansową kaplicę zamkową, gdzie zachowała się tablica fundacyjna pisana cyrylicą. Obecnie w Kodniu funkcjonuje również cerkiew prawosławna.

JABŁECZNA – to drugie po Grabarce miejsce pielgrzymkowe prawosławia w Polsce, ściągające tłumy wiernych z kraju i zagranicy. Męski klasztor św. Onufrego powstał w XV w. i funkcjonuje współcześnie. Zakonnikom udało się nawet odzyskać skradzioną kilka lat temu XV-wieczną ikonę swego patrona.

WŁODAWA – skupia na niewielkiej przestrzeni zabytki świadczące o mozaice wyznaniowej. Późnobarokowy XVIII-wieczny zespół klasztoru paulinów, projektowany przez Pawła Fontanę, sąsiaduje ze wspaniałą, późnobarokową synagogą, której budowę współfinansowali Czartoryscy. Całości dopełnia XIX-wieczna klasycystyczna cerkiew prawosławna. Corocznie w mieście organizowany jest Festiwal Trzech Kultur – międzynarodowa impreza o charakterze muzyczno-oświatowym, nawiązująca do wielonarodowej historii miasta i regionu.

CHEŁM – stolica przedrozbiorowej Ziemi Chełmskiej, obejmującej tereny po obu stronach Bugu, w średniowieczu był siedzibą książąt ruskich. Resztki grodu odkryto na dominującej nad miastem Górce Chełmskiej, na której króluje późnobarokowa dawna katedra unicka, dzisiaj kościół rzymsko-katolicki. Obraz Matki Boskiej Chełmskiej, który obecnie znajduje się w Muzeum Ikony Wołyńskiej w Łucku na Ukrainie, był czczony zarówno przez katolików jak i prawosławnych. Od średniowiecza do XIX w. istniały dwa, a momentami nawet trzy biskupstwa chełmskie: prawosławne, rzymskokatolickie i od końca XVI do 1875 r. greckokatolickie, przy czym na przełomie XIX i XX w. najliczniejszą grupę mieszkańców miasta stanowili Żydzi.

ZAMOŚĆ – serce ordynacji Zamoyskich, już w pierwotnym założeniu miał stanowić „miasto otwarte” na różnorodne kultury Wschódu i Zachodu. Osadnikami, zgodnie z wolą kanclerza, mieli być początkowo wyłącznie katolicy. Chęć ożywienia życia gospodarczego sprawiła jednak, że fundator zezwolił na osiedlanie się w Zamościu Ormianom (1585), następnie Żydom sefardyjskim oraz Grekom (1589). Miasto przyciągało atrakcyjnością Hiszpanów, Anglików, Holendrów, Turków i Persów. Zabytki Zamościa są dziś odbiciem jego wielokulturowości. Mamy zatem rzymsko-katolicką kolegiatę (obecnie katedra), ulice Ormiańską i Grecką, cerkiew unicką (obecnie kościół katolicki) i wreszcie wspaniały zespół renesansowej synagogi i domu kahalnego.

Do dziś w Rynku Wielkim można podziwiać orientalnie zdobione kamienice. Wiele z nich należało niegdyś do zamożnych Ormian, którym miasto wiele zawdzięcza m.in. kamienice: Wilczkowska, Rudomiczowska, „Pod Aniołem”, „Pod Małżeństwem” i „Pod Madonną”.