Określona została istotna potrzeba stopniowej rewitalizacji społecznej w gminach/miastach borykających się z problemem nierównomiernego i niezrównoważonego rozwoju społeczno-gospodarczego. Istotnym na tym gruncie problemem stał się jednak niedostosowany do potrzeb sposób finansowania działań lokalnych. Dotychczas brakowało środków finansowych (samorządowych, publicznych i prywatnych) oraz kompetencji organizacyjnych i merytorycznych do podejmowania tego typu przedsięwzięć. Tymczasem potrzeby rewitalizacyjne w gminach są duże.
W Polsce, wraz z kształtowaniem się nowego porządku funkcjonowania państwa po zmianach ustrojowych czasu przełomu, zrodziła się potrzeba stopniowego wprowadzania programów rewitalizacji społecznej. Określanie rewitalizacji ograniczające się do restauracji pojedynczych budynków, skwerów czy zespołów zabudowań jest dość mylące w świetle całościowej koncepcji ożywienia społeczności lokalnych, często obejmujących całe dzielnice czy osiedla, ale zarówno w sferze materialnej, jak tej duchowej. W obecnych czasach bowiem za nurt rewitalizacji uważa się wieloletni proces podejmowania spójnych, zintegrowanych działań, niejednokrotnie inicjowany i koordynowany przez władze samorządowe i jego jednostki organizacyjne. Za główny cel w tym przypadku uważa się wyprowadzenie ze stanu kryzysowego zdegradowanych obszarów miast, lecz – co istotne – w trzech równorzędnych sferach: społecznej, gospodarczej i przestrzennej. Warte podkreślenia jest, iż w sferze społecznej szczególną rolę odgrywają instytucje pomocy i integracji społecznej. Nie bez znaczenia pozostaje także aktywny udział mieszkańców rewitalizowanych obszarów.
Określona została istotna potrzeba stopniowej rewitalizacji społecznej w gminach/miastach borykających się z problemem nierównomiernego i niezrównoważonego rozwoju społeczno-gospodarczego. Istotnym na tym gruncie problemem stał się jednak niedostosowany do potrzeb sposób finansowania działań lokalnych. Dotychczas brakowało środków finansowych (samorządowych, publicznych i prywatnych) oraz kompetencji organizacyjnych i merytorycznych do podejmowania tego typu przedsięwzięć. Tymczasem potrzeby rewitalizacyjne w gminach są duże. W wielu polskich miastach występują dzielnice biedy, podwyższonego bezrobocia, patologii, wykluczenia społecznego – swoiste enklawy, które nie są w stanie samodzielnie poradzić sobie z wyjściem z trudnej sytuacji.
W dzielnicach tych tworzą się obszary biedy charakteryzujące się: dziedziczeniem niskiego statusu społecznego, nabywaniem negatywnych wzorców i postaw (szczególnie przez młodzież), „stygmatyzowaniem” osób pochodzących z tych środowisk jako obywateli „gorszej kategorii”. Interdyscyplinarny charakter rewitalizacji, wieloletni horyzont działania i zaangażowanie środków publicznych spowodowały konieczność wypracowania standardu, którego dotychczas nie było – programu rewitalizacji społecznej, który mógłby być wykorzystywany i implementowany przez podmioty pomocy i integracji społecznej.
Ponadto pracownicy publicznych i pozarządowych podmiotów pomocy i integracji społecznej nie byli szkoleni w zakresie wsparcia na terenach objętych potrzebą rewitalizacji, co powodowało u nich deficyt właściwego programowania i wdrażania programów rewitalizacji z innymi partnerami społecznymi.
Jedną z odpowiedzi na wyzwanie związane z nurtem rewitalizacji oraz próbą właściwego wypracowania narzędzi i metod działania w tym obszarze stał się zainicjowany przez Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, a realizowany z powodzeniem przez Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich projekt systemowy „Rewitalizacja społeczna”, który w bezpośredni sposób miał za zadanie wpłynąć na rozwiązanie powstałych problemów i zaspokoić potrzeby poprzez wypracowanie odpowiedniego standardu oraz przeszkolenie pracowników instytucji pomocy i integracji społecznej.
Projekt „Rewitalizacja społeczna” polegał na zrealizowaniu dwóch edycji programów rewitalizacji społecznej (PRS), w trakcie których opracowano i przetestowano kompleksowy zestaw działań wspierających mieszkańców zdegradowanych obszarów oraz model partnerstwa lokalnego wspólnie działającego na rzecz tychże środowisk. W ramach Projektu przeprowadzono także szkolenia z zakresu inicjowania i wdrażania partnerskich programów rewitalizacji społecznej dla pracowników publicznych oraz niepublicznych instytucji pomocy i integracji społecznej.
Dzięki działaniom projektowym – na tych obszarach, gdzie były one realizowane – możliwa stała się poprawa jakości życia i bezpieczeństwa mieszkańców zdegradowanych środowisk lokalnych poprzez inicjowanie i koordynowanie działań naprawczych z ich aktywnym udziałem. Równolegle realizatorzy działań lokalnych, czyli samorządy i pracownicy instytucji pomocowych, mogli stworzyć podwaliny modelowych rozwiązań w zakresie sposobów pracy i metod szkolenia.
Nie bez znaczenia dla osiągnięcia powyższych rezultatów miało wpływ przeprowadzenie szeregu różnorodnych interwencji, zaproponowanie wielorakich form wsparcia dla osób i rodzin, mieszkańców zagrożonych środowisk służące zdobyciu przydatnych umiejętności zawodowych i społecznych ułatwiających podjęcie nowych ról życiowych oraz wprowadzenie zmian w organizacji życia społeczności lokalnej.
Na bazie płynących doświadczeń zdobytych podczas realizacji programów rewitalizacyjnych wypracowane zostały zalecenia dla instytucji pomocy i integracji społecznej oraz jednostek samorządu terytorialnego, mające charakter modelowych działań w zakresie rewitalizacji społecznej oraz modelowego partnerstwa społecznego, zwane Modelowym Standardem Aktywnej Integracji (MSAI). Innowacyjny charakter modelu polega przede wszystkim na założeniu komplementarności w kontekście funduszy i kompleksowości w kontekście obszarów, podmiotów pomocy i integracji społecznej oraz grup będących beneficjentami działań rewitalizacyjnych.
Realizacja programów rewitalizacyjnych przyczyniła się do polepszenia sytuacji społecznej zarówno grup osób objętych wsparciem, jak też całej społeczności lokalnej. Uczestnicy programów zauważyli, że działania, w których brali udział, wpłynęły przede wszystkim na wzrost ich motywacji do funkcjonowania, aktywności – w zależności od potrzeb: motywacji do szukania pracy, zmiany swojej sytuacji życiowej czy przemian świadomościowych. Przeprowadzenie programów rewitalizacji społecznej zgodnie z wypracowanym wcześniej Modelowym Standardem Aktywnej Integracji (MSAI) korzystnie wpłynęło nie tylko na sytuację osób wykluczonych, lecz także na całe rodziny i lokalne społeczeństwa zamieszkujące tereny zdegradowane i objęte działaniami rewitalizacyjnymi.
Same programy rewitalizacyjne wymagały od realizatorów (liderów i partnerów) dużych nakładów osobowych i czasowych, co niemniej w efekcie końcowym wpłynęło korzystnie nie tylko na wizerunek i postrzeganie MOPS oraz pracowników socjalnych – do tej pory niejednokrotnie odbierane raczej negatywnie, ale również przyczyniło się do uzyskania odpowiedniej wiedzy przez władze samorządowe oraz pracowników instytucji pomocy i integracji społecznej, przekładającej się na ich codzienną pracę. Dzięki opracowaniu modelowego partnerstwa lokalnego łączącego możliwości ośrodków pomocy społecznej i doświadczenia organizacji pozarządowych możliwe było zapewnienie największej efektywności i skuteczności programów rewitalizacyjnych. Niezwykle istotne okazało się nadto wykorzystanie bazy klientów MOPS oraz niestandardowego podejścia do rozwiązywania problemów organizacji pozarządowych (NGO).
Włączenie do partnerstwa lokalnego wyspecjalizowanych organizacji pozarządowych, posiadających doświadczenie z grupami objętymi wsparciem oraz wiedzę na temat pomocy i integracji społecznej, wymusiło większą elastyczność realizowanych działań ze względu na specyfikę funkcjonowania trzeciego sektora. Niewątpliwą korzyścią w osadzeniu w roli lidera ośrodka pomocy społecznej było utrzymanie płynności finansowej na wypadek przestojów związanych ze wstrzymaniem wypłacanych dotacji. Wart uwagi jest również fakt, iż do wspólnych działań niejednokrotnie udało się także zaangażować inne organizacje i inne podmioty z rewitalizowanego obszaru niebędące członkami zawiązanych partnerstw. Takie działania są godne uwagi i naśladownictwa, bowiem proces rewitalizacji wymaga nie tylko sformalizowanego partnerstwa instytucjonalnego pomiędzy władzami lokalnymi, organizacjami pozarządowymi czy biznesem, ale elastycznej kooperacji całego lokalnego społeczeństwa. Daje to tym większą gwarancję na trwalsze osiągnięcie zakładanych celów w danym regionie.
Na koniec warto również zwrócić uwagę na fakt, że środki finansowe z nowej perspektywy na lata 2014-2020 w obszarze Europejskiego Funduszu Społecznego skierowane zostały na kompleksowe działania rewitalizacyjne, zawierające zarówno komponenty twarde, takie jak rozwój infrastruktury, jak i miękkie – jak wsparcie ekonomiczne i społeczne lokalnych środowisk. Możliwość skorzystania z dostępnych środków oraz zastosowania podejścia aktywizującego, zmieniającego wizerunek i metody działania pomocy społecznej, sprzyja zainteresowaniu gmin udziałem w programach rewitalizacji społecznej oraz ofertą szkolenia pracowników instytucji pomocowych, zaś wypracowany dotychczas Modelowy Standard Aktywnej Integracji będzie mógł zostać w najbliższych latach wprowadzony w życie. Uznać zatem można, iż dotychczasowy kierunek działań w obszarze rewitalizacji realizowany przez Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej przy udziale Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich okazał się właściwym, a misja projektu systemowego „Rewitalizacja społeczna”, jak i poszczególnych programów rewitalizacyjnych, biorąc pod uwagę zrealizowane cele i osiągnięte rezultaty, a także trwałość i oddziaływanie podjętych w nim działań – pozytywnie wpływa i kształtuje dalszy rozwój idei związanej z problematyką nurtu całościowej koncepcji rozwoju społeczności lokalnej.
Tekst: Dariusz Kapusta