Od wielu lat żyjemy w przekonaniu, że gruźlica już nam nie zagraża. Zawdzięczamy to badaniom profilaktycznym i szczepieniom. Tymczasem w ostatnich latach coraz częściej słyszymy, że gruźlica stanowi poważny problemem zdrowotny na świecie. Badania pokazują, że choroba ta powoduje więcej zgonów niż inne schorzenia zakaźne. Według WHO w latach 90. XX w. zapadło na nią 90 mln osób. W 10 proc. przypadków gruźlicę rozpoznano nieoczekiwanie. Możemy pocieszać się tym, że większość zachorowań i zgonów występuje w krajach rozwijających się, ale – paradoksalnie – w państwach zamożnych odnotowuje się coraz większą zapadalność. Warto więc przyjrzeć się gruźlicy i sposobom jej zapobiegania.
Gruźlica to choroba zakaźna, która atakuje płuca, ale może także występować w innych narządach (tzw. gruźlica pozapłucna). Wywołują ją mycobacterium tuberculosis, potocznie nazwane prątkami Kocha (od nazwiska odkrywcy). W glebie lub kurzu i bez dostępu światła mogą one przetrwać kilka lat. Promienie słoneczne zabijają prątki gruźlicy w ciągu 5 minut.
Najbardziej narażone na zakażenie są dzieci między 10 a 15 rokiem życia, osoby w podeszłym wieku, niedożywione, bezdomne, a także nadużywające alkoholu i uzależnione od narkotyków. Mężczyźni chorują dwa razy częściej niż kobiety.
Jak dochodzi do zakażenia?
Zakażenie gruźlicą następuje głównie drogą kropelkową, rzadziej drogą pokarmową. Bakterie przenikają do pęcherzyków płucnych i uszkadzają je, powodując zwapnienie. Zaatakowane pęcherzyki tworzą gruzełkowate (stąd nazwa gruźlica) zgrubienia. Prątki rozmnażają się dalej, z krwią przedostają się do innych narządów i niszczą ich komórki.
Zakażenie nie zawsze prowadzi do zachorowania. Na gruźlicę zapada ok. 10 proc. zakażonych. Mają na to wpływ dwa zasadnicze czynniki: odporność organizmu oraz liczba i żywotność prątków – mogą one od razu zostać zniszczone przez układ odpornościowy. Niestety, prątki gruźlicy mogą przetrwać w organizmie i wywołać chorobę po wielu latach.
Jakie są objawy gruźlicy?
Zakażenie prątkiem gruźlicy w zasadzie nie daje żadnych objawów. Jedynym sposobem wykrycia zakażenia jest wykonanie odczynu tuberkulinowego i RTG płuc. Najbardziej charakterystyczne objawy gruźlicy to: stany podgorączkowe, kaszel (początkowo suchy, potem z odkrztuszaniem plwociny), osłabienie, brak apetytu, nocne poty. Chorzy na gruźlicę pierwotną (płucną) mogą mieć też zmiany skórne typu rumienia guzowatego (czerwono-sine, bolesne plamy umiejscowione na nogach) lub zapalenie spojówek. Oznaką zakażenia może także być opóźnione zdrowienie po zapaleniu oskrzeli lub płuc. Zakażenie pierwotne wiąże się często z rozwojem gruźlicy pozapłucnej. Na rozwój ostrych postaci choroby najbardziej narażone są małe dzieci do 2. roku życia, a także osoby niedawno zakażone.
Gruźlica popierwotna to najczęściej wynik uaktywnienia (często po wielu latach) dawnego zakażenia pierwotnego lub może się ona rozwinąć bezpośrednio z nacieku pierwotnego, przez jego powiększanie i rozpad. Największa skłonność do takiego bezpośredniego przechodzenia gruźlicy pierwotnej w popierwotną występuje u młodzieży.
Diagnoza gruźlicy
Jak zostało wspomniane, najlepszą metodą wykrywania zakażenia prątkami jest badanie odczynu tuberkulinowego, jednak pozwala on tylko na stwierdzenie obecności prątków gruźlicy w organizmie. Ujemny odczyn tuberkulinowy nie wyklucza gruźlicy.
Definitywne potwierdzenie wystąpienia choroby uzyskuje się jedynie przez wyhodowanie prątków z próbki pobranej z plwociny chorego. W gruźlicy innych narządów materiał do badania mogą stanowić również płyn mózgowo-rdzeniowy, mocz, płyn z opłucnej lub osierdzia, fragmenty tkanek.
Podstawowym badaniem w diagnostyce gruźlicy jest rentgen płuc. Gdy obraz rentgenowski nie jest jednoznaczny, lekarz kieruje pacjenta na tomografię komputerową.
Jak można zapobiegać gruźlicy?
W profilaktyce gruźlicy najskuteczniejszym sposobem uniknięcia zakażenia jest zachowanie ostrożności w kontaktach z ludźmi chorymi, odpowiednia dieta, higiena osobista i szczepienie. Najczęściej podawaną szczepionką przeciwgruźliczą na świecie jest BCG (Bacillus Calmette-Guérin, osłabiony prątek bydlęcy). Od chwili jej wprowadzenia w 1921 r. zgodnie z wytycznymi WHO, w ramach obowiązkowych szczepień zaszczepiono ponad 3 mld ludzi. Obecnie BCG wchodzi w skład rozszerzonego programu szczepień ochronnych WHO dla niemowląt i podaje się ją ponad 100 mln dzieci rocznie. W Polsce od 1955 r. obowiązkowo szczepi się przeciwko gruźlicy wszystkie noworodki. Szczepienie noworodków chroni przed gruźlicą w około 80 proc. przypadków, a odporność utrzymuje się przez 10-15 lat. Szczepienie dzieci starszych i dorosłych jest znacznie mniej skuteczne. Chociaż szczepionka BCG nie jest doskonała, to obecnie najlepszy dostępny środek chroniący przed zakażeniem gruźlicą.
Tekst: Agata Kozłowska