Po Głogowie i Żaganiu, Kożuchów był w średniowieczu trzecim znaczącym ośrodkiem miejskim w księstwie głogowskim. W drugiej połowie XV wieku, kiedy pół Głogowa należało do książąt cieszyńskich, wzrosła znacząco ranga Kożuchowa. Przez dłuższy czas wiódł prym pośród miast księstwa. Pod względem gospodarczym korzystny był dla miasta także wiek XVI. Położenie na skrzyżowaniu dróg tranzytowych sprzyjało rozwojowi handlu. Z rzemiosł duże znaczenie miało sukiennictwo oraz przetwórstwo skórzane (garbarstwo, rymarstwo, siodlarstwo, białoskórnictwo i kuśnierstwo), z czego wzięła się nazwa miasta.

Miasto powstało przy ważnym szlaku komunikacyjnym z Wrocławia do Krosna Odrzańskiego i dalej do Szczecina. Początek dała osada targowa (XII w.), a dalszy rozwój utworzenie kasztelanii oraz lokacja przestrzenna (1253 r. miasto obwarowane) i prawna (ok. 1270 r.). Podstawą gospodarki miejskiej był handel, nie tylko lokalny oraz rzemiosło, zwłaszcza kuśnierstwo, rymarstwo i białoskórnictwo, a od XIV w. sukiennictwo. O dobrej kondycji gospodarczej miasta w średniowieczu świadczą ówczesne inwestycje – budowa i powiększenie kościoła parafialnego, murów obronnych, ratusza. W 2 poł. XIV w. Kożuchów stał się siedzibą książąt głogowsko-żagańskich – Henryka VIII, Henryka IX i Henryka XI. Okresy pomyślności przerywane były kataklizmami – pożarami (najgroźniejsze w 1488, 1764), epidemiami i wojnami – szczególnie sukcesyjną o księstwo głogowskie (1477-1488) i trzydziestoletnią. Wraz z włączeniem Śląska do Prus zaczął się upadek rzemiosła. W czasie industrializacji powstało kilka fabryk, ale nie rozwinęły się one w większe zakłady, co zaważyło na słabym rozwoju przestrzennym miasta w XIX-XX w. Nieduża dzielnica w typie miasta-grodu powstała w 30. latach XX w. W 1945 r. Kożuchów poniósł znaczne straty w zabudowie, ciągle nie odtworzonej w pełni. Mimo tego uszczerbku należy do ośrodków cennych kulturowo, z zachowanym rozplanowaniem z XIII w., średniowiecznymi obwarowaniami i dobrej klasy zabytkami architektury.

Gród powstały zapewne w XII wieku

Z powodu braku przekazów źródłowych czas narodzin miasta nie został ustalony. Najstarszą wzmiankę zawiera pergamin księcia głogowskiego Konrada I z roku 1273, w którym jako świadek odnotowany został „Dietrych castelanus In Cosuchov”. Dokument ten odwołuje się do zdarzeń potwierdzających istnienie Kożuchowa w 1253 roku. Miasto powstało jednak znacznie wcześniej. Jego zalążkiem był gród powstały zapewne w XII wieku. Przy grodzie wyrosły stopniowo inne obiekty. U progu XIII stulecia Kożuchów był już znacznym ośrodkiem miejskim, złożonym z rozproszonych członów osadniczych: grodu, osady targowej, rzemieślniczego podgrodzia z kościołem, komory celnej, karczmy i młyna. W 1 poł. XIII wieku, być może za czasów Henryka Brodatego (1202-1238) doszło do scaleń wspomnianych enklaw i wytyczenia miasta o regularnym rozplanowaniu. Lokacyjny Kożuchów założony został na prawie polskim, lecz już około roku 1250 otrzymał samorządowy przywilej magdeburski. Otoczony początkowo palisadą, pod koniec XIII wieku otrzymał kamienne obwarowania sprzężone z systemem obronnym grodu – zamku.

Wyjątkowe wartości zabytkowe

Kożuchów należy do miast o dobrze zachowanej pierwotnej sieci ulicznej. Przetrwałe niemal bez zmian trzynastowieczne rozplanowanie, znaczna grupa kamienic posadowionych na gotyckich parcelach i utrzymanych w dawnym gabarycie, monumentalna architektura kościoła, zamku i ratusza, wreszcie podwójny pas kamiennych murów obronnych, tworzą zespół urbanistyczny o wyjątkowej wartości zabytkowej. Na niewielkiej przestrzeni, ograniczonej pasem obwarowań, pełno jest budowli z minionych epok, obrosłych w ciągu stuleci wielostylowymi nawarstwieniami. W przekształconych fasadach XVI – wiecznych domów tkwią resztki misternie rzeźbionych w kamieniu renesansowych portali. Architektoniczne walory staromiejskiego zespołu prezentowane są także w panoramie miasta, zwłaszcza od strony ulicy Spacerowej. Tworzą je spiętrzone kaskadowo pasma murów obronnych, szczyty kamienic i górująca zdecydowanie bryła fary.

Mury obronne miasta

Wzmiankowane w 1253 obwarowania miasta były niewątpliwie umocnieniami drewnianoziemnymi. Kamienne mury zaczęto wznosić pod koniec XIII w., zaś dwieście lat później zbudowano od zewnątrz drugie pasmo. Były sprzężone z grodem (później zamkiem książęcym) i wzmocnione 12. basztami. W kolistym obwodzie murów istniały trzy bramy – Głogowska, Krośnieńska i Żagańska. Po wojnie trzydziestoletniej zaniedbane obwarowania uległy destrukcji. Gdy w 1764 r. spłonęło miasto, zewnętrzne pasmo murów z bastejami rozebrano do wysokości 1,5-2 m na materiał budowlany. W 1819 r. rozebrano bramy oszczędzając tylko basztę bramy Krośnieńskiej. Były remontowane w XIX w., w 70 latach XX w. oraz w latach 2002-2008. Starsze wewnętrzne pasmo murów z basztami zachowało się na całym obwodzie w wysokości 4-7 m. W dobrym stanie przetrwała także osuszona fosa, szeroka na 22 m. Baszta bramy Krośnieńskiej (ul. Zielonogórska 5), półcylindryczna z otworami strzelniczymi w trzech kondygnacjach, mieści Regionalną Izbę Muzealną.

 Zamek książąt cieszyńskich

Budynek powstał w miejscu grodu warownego, wzniesionego prawdopodobnie w 1. ćw. XIII wieku. Po roku 1309 Henryk IV postawił zamek murowany, składający się z cylindrycznej wieży umieszczonej obok bramy wjazdowej oraz budynku mieszkalnego, usytuowanego w północno-wschodniej części dziedzińca, otoczonego wysokim murem kurtynowym. Za Henryka VIII, od 1369 roku zamek stał się stałą siedzibą książęcą. W tym czasie został powiększony o mieszkalne skrzydło zachodnie i kaplicę, wybudowano budynek bramny. Na przełomie XV i XVI wieku zamkiem zarządzał z Głogowa Jan Olbracht, następnie Zygmunt Stary. Od 1516 roku Kożuchów wraz z okolicznymi wsiami przeszedł w posiadanie Hansa von Rechenberga. Po jego śmierci miastem zarządzali m.in. Hieronim Biberstein, Fryderyk II Legnicki, Fabian von Schőneich. Zamek, zniszczony przez pożar w 1637 roku, pozostawał w ruinie przez prawie pół wieku. Dopiero w 1685 roku został oddany zakonowi karmelitów, którzy go gruntownie przebudowali. Po kasacie klasztoru w 1810 r. zamek był użytkowany przez wojsko, następnie przez firmę Schroeter, a od 1896 r. przez gminę staroluterańską. W 1897 r. w miejsce kaplicy wzniesiono kościół. Po II wojnie światowej obiekt był tylko częściowo użytkowany.

Zamek jest budowlą murowaną z kamienia i cegły, dwukondygnacyjną, zamkniętą wysokimi dachami krytymi dachówką karpiówką. Elewacje są otynkowane. Zamek założony jest na planie prostokąta z centralnie usytuowanym kwadratowym dziedzińcem z arkadami od północy i południa. Od zachodu dziedziniec zamyka wieża, w górnej części ośmioboczna, zamknięta dachem namiotowym (pierwotnie nakryta hełmem). Od strony zachodniej i południowej do głównej bryły budynku przylega trójbocznie zamknięta kaplica, obecnie pełniąca funkcję sali widowiskowej. Najstarsze partie zamku, pochodzące z XIV wieku, zachowały się w przede wszystkim w piwnicy skrzydła zachodniego. W obecnym kształcie architektura zamku jest barokowa, ukształtowana głównie w czasie adaptacji na potrzeby klasztoru karmelitów, kiedy to w wyniku prac prowadzonych do 1706 roku powstało czteroskrzydłowe założenie z wirydarzem pośrodku, obniżono wieżę i wprowadzono groblę zamiast drewnianego mostu. Dekoracja elewacji jest bardzo skromna, sprowadza się do obramień otworów okiennych wykonanych w tynku. Jedynym elementem dekoracyjnym jest usytuowany na osi wjazdu, barokowy portal o dekoracji wykonanej w tynku.

W latach 1976-1984 przeprowadzono kompleksowy remont obiektu, adaptując go na dom kultury i bibliotekę.

Tekst: Monika Popielowska
Fot. Wiesław Sumiński