Pomnik historii to – zgodnie z ustawą z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami – jedna z czterech form ochrony zabytków w Polsce. Tytuł ten zabytkom o szczególnej wartości historycznej, naukowej i artystycznej, utrwalonym w powszechnej świadomości i mającym duże znaczenie dla dziedzictwa kulturalnego Polski, nadawany jest w drodze rozporządzenia przez samego prezydenta RP.
Przykładem pomnika historii Polski jest kościół pod wezwaniem św. Idziego w Inowłodzu – jeden z najstarszych murowanych kościołów w Polsce.
Idzi obok św. Marcina cieszył się ogromną popularnością wśród świętych średniowiecznej Europy, kiedy to wybudowano wiele kościołów poświęconych jego czci.
Zgodnie z przekazami historycznymi (trzeba przyznać, że dość ubogimi) św. Idzi był Grekiem i pochodził z królewskiego (a przynajmniej zamożnego) rodu. Po śmierci rodziców majątek rozdał ubogim, a sam osiadł nad rzeką Rodan. Na otrzymanej od króla Wizygotów Wamby ziemi (teren obecnego miasteczka Saint-Gilles) założył klasztor, gdzie wiódł życie pustelnika (eremity).
W kościele katolickim wspomina się go zawsze 1 września, a uznawany jest za patrona myśliwych, rybaków, pasterzy, karmiących matek, rozbitków, handlarzy końmi, żebraków, chorych, rannych, epileptyków oraz – co uchodzi za najważniejsze – prosi się go o wstawiennictwo w przypadku bezpłodności.
Tak też – zgodnie z legendą – uczynił król Władysław Herman.
Jak wspomina także Gall Anonim, książę Władysław wraz ze swoją żoną Justyną nie mogli doczekać się potomstwa. W nadziei o wstawiennictwo św. Idziego wysłali oni do klasztoru w Saint-Gilles poselstwo z darami i prośbą o modlitwy w intencji narodzin syna.
Bóg modlitw pobożnych mnichów wysłuchał. W roku 1086 na świat przyszedł Bolesław (zwany później Krzywoustym). Zgodnie z legendą w podzięce za narodziny syna król Władysław Herman miał ufundować kościół św. Idziego w Inowłodzu i szereg innych rozsianych po Polce. Według innej koncepcji budowę świątyni mógł sfinansować sam Bolesław Krzywousty, a istniejący w średniowieczu silny kult św. Idziego i utrzymywanie, że narodziny Bolesława były „cudem” powstałym w wyniku wstawiennictwa św. Idziego miały pomóc królowi w umocnieniu jego władzy i usprawiedliwiać samo zasiadanie na tronie (nie był on bowiem pierworodnym synem Władysława Hermana, co stanowiło podstawę do objęcia tronu).
Gdyby nawet nie wierzyć legendom, kościół w Inowłodzu rzeczywiście datuje się na ok. 1100 r. Zbudowany jest na planie prostokąta, z półokrągłą absydą od wschodu i wieżą do zachodu. Do roku 1520 był on kościołem parafialnym. Po utracie tego statusu (budowa nowego kościoła w parafii – pod wezwaniem św. Michała Archanioła) zaczął podupadać. W roku 1790 na krótko podniosło się jego znaczenie z uwagi na przeniesienie do niego cudownego obrazu Matki Boskiej Bolesnej. Mimo to w 1794 r. władze pruskie zamieniły go w magazyn zboża (ówczesny proboszcz cudem wydostał obraz z kościoła). Dokumenty z roku 1880 wskazują nawet na brak dachu, a ostrzał artyleryjski w roku 1915 zniszczył absydę i ścianę południową. Remonty kościoła zaczynano w latach 1911 (na polecenie cara Mikołaja II), 1924 (z inicjatywy prezydenta Stanisława Wojciechowskiego), 1936 (według projektu Wilhelma Henneberga, niestety radykalnie zmieniając jego wygląd – m.in. podwyższając wieżę o jedną kondygnację). Świątynię konsekrowano na nowo w roku 1938 i mimo zmian jest dziś ona perłą architektury romańskiej i chętnie odwiedzanym miejscem w Polsce. By obejrzeć ją z bliska, należy wspiąć się kamiennymi schodami na kościelne wzgórze. Widok – tak na XI-wieczny kościółek, jak i na dolinę rzeki Pilicy – w pełni rekompensuje trud wspinaczki.
Tekst: Robert Kimbar
Edyta Rosłon-Szeryńska
Katedra Architektury Krajobrazu SGGW
Fot. Robert Kimbar